خانه اردکانی که با نام خانه دولابیان نیز شناخته می شود، مربوط به اواخر دوره قاجار است. این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۳۹۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و بعدها به دلایلی از این فهرست خارج شد. خانه تاریخی اردکانی از جاهای دیدنی مشهد است و در منطقه مرکزی شهر، در نزدیکی حرم مطهر قرار دارد. مهم ترین ویژگی منزل اردکانی وجود عناصر اصلی کالبد خانه های سنتی ایران در آن است که عبارت هستند از حیاط مرکزی، تابستان نشین، زمستان نشین، تنورخانه، شاه نشین، آب انبار و حوض خانه. این بنا از زمان ساخت تاکنون کاربری مسکونی داشته است و بازدید از فضای داخلی آن برای بازدیدکنندگان ممکن نیست.

تاریخچه خانه اردکانی مشهد

خانه اردکانی مشهد فراتر از یک قرن پیش به دست تاجری با نام فامیلی اردکانی بنا شد. اما بعدها در تاریخ از این خانه با نام خانه دولابیان نیز نام برده شد. اما دلیل این نام دوم چیست؟ بر اساس مستندات تاریخی خانه اردکانی مشهد پس از خاندان اردکانی به خانواده دولابیان فروخته شده است. با توجه به این مطلب خانه اردکانی مشهد به خانه دولابیان نیز شهرت یافته است. اما هنوز هم بیشتر با نام خانه اردکانی از آن یاد می شود. ساخت خانه اردکانی مشهد مربوط به اواخر دوره قاجار است. با توجه به کتیبه نویسی هایی که درباره قدمت ساخت این بنا بر روی درب ورودی این خانه وجود دارد، خانه اردکانی مشهد قریب به یک قرن تاریخ را در خود جای داده است.

البته این قدمت به صورت میانگین حساب شده است. وگرنه به صورت دقیق چون این خانه در دو بخش تابستان و زمستان نشین ساخته شده، بخش تابستان نشین آن قریب به ۸ دهه و بخش زمستاننشین این خانه زیبا قریب به ۱۳ دهه قدمت دارد. اما معمولا به صورت کلی یک قرن قدمت برای این خانه ذکر می شود. خانه اردکانی یک خانه مجلل و بسیار خوش ساخت در دوره خود بوده است. طراحی آن به قدری فوق العاده است که حتی در این دوره از زندگی ماشینی بشر هنوز هم بسیار دلبرانه بر جای خود پابرجاست. این خانه با توجه به نگهداری های خوبی که روی آن صورت گرفته است، با شکوه و جلال همان سال های دور بر روی ستون های مستحکم خود استوار است.

خانه ی اردکانی مشهد کجاست؟

ساخت خانه اردکانی مشهد که به خانه ی دولابیان نیز معروف است، به اواخر دوره ی قاجار مربوط می شود. خانه ی اردکانی مشهد در خراسان رضوی و در منطقه ی مرکزی شهر مشهد قرار دارد؛ به طور دقیق تر این بنا در بلوار وحدت، خیابان شهید سالاری مقدم و کوچه ی صفار هروی و در نزدیکی حرم امام رضا (ع) قرار گرفته است.

شما می توانید با طی نمودن یک مسافت کوتاه و اندکی پیاده روی از حرم مطهر، به این خانه برسید. همچنین می توانید برای رسیدن به این بنا، از وسایل حمل و نقل عمومی مشهد مانند اتوبوس استفاده کنید و خودتان را به این مکان برسانید. در اطراف این خانه نیز دیدنی ها و جاذبه های گردشگری دیگری نیز قرار دارند که از جمله ی آن ها می توان به آرامگاه پیر پالان دوز و خانه ی تاریخی توکلی نیز اشاره کرد؛ شما می توانید از این مکان ها نیز بازدید کنید. جالب است بدانید که این اثر در یازدهم مرداد ماه سال ۱۳۸۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران در فهرست این آثار به ثبت رسید، اما تقریبا هفت سال بعد یعنی در سال ۱۳۹۱ از این فهرست خارج شد!

خانه ی اردکانی مشهد، دو بخش اعیان نشین در ضلع شمالی و جنوبی دارد که هر یک مربوط به فصل زمستان و دیگری مربوط به تابستان است که بتوان در آن سکونت گزید؛ توده ی ضلع شمالی خانه ی اردکانی مشهد در سال ۱۲۹۸ هجری شمسی ساخته شده است. این عدد نشان می دهد که ساخت توده ی ضلع شمالی، تقریبا به یک قرن پیش از اواخر دوره ی قاجار بر می گردد. همچنین توده ی ضلع جنوبی یا همان تابستان نشین هم در ۸۵ سال پیش یعنی در اوایل دوران حکومت پهلوی و در سال ۱۳۵۱ هجری قمری ساخته شده است.

مرحوم حسین اردکانی، تاجر معروف مشهد که پشم، پنبه، روغن و… تجارت می کرده است، مالک اولیه ی این بنا بوده است. این خانه، سکونت گاه مرحوم حسین اردکانی و خانواده ی او برای سالیان سال بوده است و آن ها در مشهد در این خانه زندگی می کرده اند. بعد از فوت او در سن ۶۳ سالگی، خانواده ی دولابیان که از اقوام اردکانی ها نیز بوده اند، این خانه را از آن ها در سال ۱۳۵۳ خریداری می کنند. خانواده ی دولابیان نیز بعد از خرید این ملک از فرزندان و ورثه ی حسین اردکانی، در این منزل زندگی می کنند اما با این وجود این بنا بیشتر به نام خانه ی اردکانی در میان مردم مشهر مشهور است.

می توان گفت که مهم ترین ویژگی خانه ی اردکانی، این است که این بنا، عناصر اصلی کالبد خانه های سنتی ایرانی را دارد. از جمله ی این عناصر مهم و البته زیبا در خانه ی اردکانی می توان به حیاط مرکزی ساختمان، دو بخش اصلی تابستان نشین و زمستان نشین، تنورخانه، آب انبار و حوض خانه و قسمت شاه نشین اشاره کرد. جالب است بدانید که این بنا از زمان ساخت تا به حال هنوز داشتن کاربری مسکونی خود را حفظ کرده است.

معماری و ساخت خانه ی اردکانی مشهد

معماری و ساخت خانه ی اردکانی، بر عهده ی یک معمار اهل روسیه بود است و به همین دلیل است که شما می توانید اثر گذاری مدل معماری روسی را در اجزای مختلف این خانه مشاهده کنید. برای مثال گچ بری ها و مجسمه های موجود در خانه ی اردکانی مشهد، همگی از یک معماری سبک روسی تاثیر پذیرفته اند. یکی دیگر از عواملی که باعث شده اند تا این بنا نفوذ هنر روسی را در خودش نشان دهد، وجود کاشی های هفت رنگ و تندیس های فرشتگان در این خانه هستند. این مکان که از خانه ها و ساختمان های اطراف خودش مقداری پایین تر ساخته شده است، تقریباً ۱۱۰۰ متر مربع زیربنا دارد.

حال قصد داریم به بررسی این خانه از بیرون پرداخته و آن را تا ورود به درونش بررسی کنیم! در ابتدا که رو به روی در این خانه ی تاریخی قرار بگیرید، مشاهده می کنید که در دو طرف در ورودی خانه ی دولابیان سکوهای قدیمی وجود دارند و بر سردر این خانه کاشی کاری های انجام شده است. با ادامه دادن و ورود به این خانه، باید از یک دالان پر پیچ و خم عبور کنید تا سرانجام به حیاطی که در مرکز این خانه قرار گرفته است برسید؛ در وسط این حیاط نیز می توانید یک حوض بسیار زیبا را مشاهده کنید.

در چهار طرف حوضی که در مرکز این حیاط قرار گرفته است، چهار باغچه ی کوچک گل و گیاه ساخته شده است که این موضوع، اثر گیری این بنا را از سبک معماری باغ ها و باغچه های ایران نیز نشان می دهد. قرار گیری حیاط در وسط ساختمان های این خانه نیز به این دلیل است که درختان درون حیاط از گرمای فصل تابستان در امان باشند و از هجوم بادهای گرم تابستانی نیز دور بمانند. نکته ی دیگر خانه ی تاریخی اردکانی این است که در سه ضلع این حیاط ساختمان های دو طبقه ای وجود دارند که ساختمان دو ضلع آن مخصوص ساکنین خانه و یک ضلع آن مخصوص سکونت و اقامت خدمه ی خانه می باشد.

همان طور که گفته شد، این بنا کاشی کاری های زیبا و بی نظیری در سنتوری های بالای پنجره ها و قسمت های دیگر دیوار ها دارد. برای مثال می توان به وجود یک کتیبه در قسمت ورودی بخش زمستان نشین خانه اشاره کرد که روی آن آیه ی “انا فتحنا لک فتحا مبینا” نوشته شده است. بر روی این کتیبه، تاریخ سال ۱۳۵۱ هجری قمری درج شده است اما نمی توان از ساخت دقیق و زمان دقیق نصب این کتیبه بر روی قسمت ورودی زمستان نشین این خانه صحبت کرد.

نکته ی دیگری که خانه ی اردکانی شهر مشهد دارد و این خانه را به یکی از زیباترین و البته یکتاترین خانه های تاریخی سنتی ایران تبدیل کرده است، وجود قسمت هایی مانند قسمت شاه نشین، تنور خانه، آب انبار، حوض، ایوان و کاشی کاری در این بنا می باشد که همگی به سبک پهلوی-روسی ساخته و طراحی شده اند.

لازم به ذکر است که نمای دیوار های داخلی این بنای تاریخی، به سبک قاجاریه ساخته شده است اما نمای خارجی خانه، استفاده از سبک پهلوی را در ساخت این اثر نشان می دهد! این موضوع می تواند بیانگر دو چیز باشد. یکی این که ممکن است نمای خارجی خانه در دوره پهلوی بازسازی شده باشد و یا این بخش از این خانه ی تاریخی، بعد از نمای دیوار های داخلی ساخته شده باشد. البته باید بگوییم که بسیاری از پژوهشگران و باستان شناسان بر این باورند که تغییر زیادی در ساختار کلی این خانه ایجاد نشده است.

ویژگی های خاص خانه اردکانی مشهد

یکی از نوآوری های ویژه ای که سازنده بنای خانه اردکانی مشهد به کار برده این است که در هر دو طرف ساختمان بخش های زمستانی و تابستانی دارد. به همین دلیل آشپزخانه در زیرزمین بخش زمستانی تعبیه شده است تا به گرم شدن بنا کمک کند. اولین شومینه مشهد در خانه اردکانی ساخته شده است و چون بخش زمستانی اتاق ها به عرض کم ساخته شده است، در فصول سرد نور خورشید تمام فضا را گرم می کند و بخش تابستانی کاملا عکس این حالت ساخته شده است.

در قسمت پایینی خانه مطبق و اتاق های کوچکی به چشم می خورد. این موضوع می تواند بیانگر این مطلب باشد که خانه اردکانی مشهد برای خانواده ای متمکن از لحاظ مالی ساخته شده و فضای مخصوص خدم و حشم نیز با بهترین شرایط طراحی و ساخته شده است. با توجه به این موضوع که این بنا مربوط به دوره قاجاریه است، ما انتظار بنایی تمام قد از معماری زمان قاجار را داریم، یکی دیگر از ویژگی های بسیار خاص خانه اردکانی مشهد ایجا قد علم می کند، زیرا تمام نماکاری های داخلی این خانه سنتی نشان از دوره قاجاریه را در خود دارد.

سنگ کاری های رنگی، گچبری های سنتی و کار فراوانی که با چوب انجام شده همگی خیره کننده است. اما نکته بسیار شگفت انگیز در نماکاری های خارج از خانه وجود دارد. تمام طراحی و ساخت بنای خارجی به معماری دوره پهلوی شباهت دارد و هیچ نشانی از دوره قاجاریه در آن وجود ندارد. مستندات تاریخی دلیل این موضوع را به دو دلیل دسته بندی می کند: در یک حالت ممکن است بنا از خارج تخریب شده باشد و در نتیجه دوباره با معماری پهلوی بازسازی شده باشد. در حالت دوم طبق نظریه فرضی کارشناسان ممکن است ساخت این بنا تا دوره پهلوی به درازا کشیده شده باشد.

در هر صورت ظاهر و داخل خانه می تواند دو حالت بسیار متفاوت را به شما نشان دهد. خانه اردکانی بسیار بزرگ بوده، و ایوان طبقه پایین در سراسر بنا امتداد دارد. تمام بخش های خانه با نظم و اصول و قاعده در کنار یکدیگر ساخته شده اند. اگر چه آب انبار خانه به صورت کامل تخریب شده است اما سایر اجزا هنوز هم در جای خود پابرجا هستند. حوض بزرگ وسط حیاط نیز یکی دیگر از مصداق های روشن معماری کهن ایران زمین است.

آشنایی با خانه تاریخی امیری